Lelewel Joachim Józef Benedykt (1786–1861), historyk, polityk, ideolog demokracji polskiej. Ur. w Warszawie 21 III, najstarszy syn Karola (zob.) i Ewy z Szeluttów, brat Jana (zob.) i Prota (zob.). Dzieckiem był wątłym i dopiero w 4 roku życia zaczął chodzić. Wychowywał się w domu, zrazu w Warszawie, następnie na wsi w Woli Cygowskiej i Okrzei, u rodziców i ciotki. Od dzieciństwa okazywał wszechstronne zainteresowania naukowe, chłonąc wszelkie dostępne książki, kreśląc mapy, kolekcjonując rośliny i owady, spisując w formie encyklopedycznej wszelkie zebrane wiadomości. Oddany w r. 1801 do konwiktu pijarów w Warszawie, okazał się, wg własnych słów, «we wszystkich studiach miernym, ale wymiernym». W l. 1804–8 uczęszczał na Uniw. Wil., głównie kształcąc się w filologii pod kierunkiem E. Grodka (Groddeck). Egzaminów żadnych nie zdawał, dyplom doktora filozofii uzyskał bez starań, zaocznie od Uniw. Krak. (1820). Zobowiązany jako stypendysta do pracy nauczycielskiej w okręgu naukowym wileńskim spędził 2 lata w Krzemieńcu, słabo tylko wykorzystany przez T. Czackiego. W r. 1811 otrzymał posadę biurową w Min. Spraw Wewn. w Warszawie, ale długo na niej nie wytrwał; nie angażował się też uczuciowo, tak jak ogół rodaków, po stronie Napoleona. Żył wyłącznie pracą naukową, studiując w dostępnych sobie zbiorach publicznych i prywatnych książki, rękopisy, monety, głównie odnoszące się do historii wczesnego średniowiecza. Pierwsza jego publikacja naukowa, pt. Edda, tj. księga religii dawnych Skandynawii mieszkańców, ukazała się drukiem w r. 1807.

W r. 1815 L. objął w Wilnie zastępczo wykłady historii powszechnej, inaugurowane prelekcją O łatwym i pożytecznym nauczaniu historii. Wykłady te, zaczynające się od dziejów starożytnych, z licznymi ekskursami w kierunku nauk pomocniczych, cieszyły się dużym wzięciem; za to poglądy, sposób bycia, maniera pisarska L-a zrażały doń rektora J. Śniadeckiego. Nie doczekawszy się po 3 latach stabilizacji na katedrze w Wilnie, L. przyjął w r. 1818 etat podbibliotekarza w Publicznej Bibliotece przy Uniw. Warsz. Podjął wówczas wykłady bibliografii na Uniw. Warsz. i został przyjęty na członka Tow. Przyjaciół Nauk, nie zdobywając sobie jednakże w stolicy szerszego uznania. Dopiero w r. 1821 uzyskał nominację na katedrę historii w Wilnie, na zasadzie rozprawy konkursowej O historii, jej rozgałęzieniu i naukach związek z nią mających. Wykład inauguracyjny 21 I 1822 r., wobec półtora tysiąca rozentuzjazmowanych słuchaczy, świadczył nie tylko o popularności profesora w Wilnie, ale i o zwycięstwie nurtu romantycznego także w środowisku naukowym. Uczucia dawnych uczniów-filomatów wyraził A. Mickiewicz w znanym wierszu będącym parafrazą poglądów L-a na rozwój ludzkości, od zarania dziejów aż do rewolucji francuskiej. Prowadzone w ciągu 2 lat wykłady L-a z historii powszechnej, historii historiografii i metodologii historii cieszyły się niezmiennym powodzeniem. W r. 1824, w następstwie śledztwa podjętego w Wilnie przez M. Nowosilcowa, L. został «oddalony od obowiązków» profesora wraz z 3 kolegami «dla przecięcia szkodliwego wpływu», jaki wywierali na młodzież. L. osiadł ponownie w Warszawie i rezygnując z jakichkolwiek stanowisk i stałych dochodów, skoncentrował się znów na pracy badawczej. Uczestniczył również czynnie w pracach Tow. Przyjaciół Nauk, starając się pobudzić wśród współkolegów żywsze zainteresowanie rozwojem postępowej nauki i literatury europejskiej.

Produkcja naukowa L-a do r. 1830 obejmuje ponad 150 pozycji drukowanych, w tym dzieła tak pionierskie, jak Historyka (1815), Dzieje starożytne (1818), Badania starożytności we względzie geografii (1818), Dzieje starożytne Indii (1820), Bibliograficznych ksiąg dwoje (1823, 1826), na odcinku zaś historii najnowszej Panowanie Stanisława Augusta (1818), a w zakresie popularyzacji Dzieje Polski potocznym sposobem opowiedziane (1829). Główny zrąb koncepcji historycznej L-a, wsparty na pogłębianej stale erudycyjnej wiedzy, powstał przed r. 1830. W skali europejskiej należał L. do pokolenia historyków, którzy, akceptując postępowe treści i osiągnięcia metodyczne oświecenia, wznosili się ku szerszemu pojmowaniu procesu historycznego, włączając doń kulturę materialną i duchową mas ludowych oraz rozszerzając znacznie zakres wykorzystywanych źródeł. Był też L. pionierem w zakresie stosowanych metod badawczych, m. in. komparatystyki, której najbardziej efektownym przykładem jest Historyczna paralela Hiszpanii z Polską w w. XVI, XVII, XVIII (druk. 1831). Niemniej nowatorskie było stosowanie przez L-a metody typograficznej w badaniach bibliograficznych, a typologii w studiach numizmatycznych. Jego Historia geografii i odkryć (1814) była pierwszą książką z tego zakresu w języku polskim.

Uprawiając równolegle liczne zazębiające się dyscypliny, jak np. historię i geografię, umiał zarazem L. posługiwać się dorobkiem jednej dla rozszerzenia horyzontu drugiej. W skali polskiej L. zrywał z koncepcją monarchiczną A. Naruszewicza, a jako naczelne kryterium periodyzacji dziejów ojczystych przyjmował rozwój «gminowładztwa», mierzony rozmiarem swobód najszerszych rzesz społeczeństwa. Jego pochwałę demokracji ateńskiej, zainteresowanie starożytnościami słowiańskimi, obronę tradycji republikańskich w Polsce, surową ocenę oligarchii magnackiej – przyswajało sobie wkraczające w świat pokolenie szlacheckich rewolucjonistów. W okresie tym twórczość i poglądy naukowe L-a zapewniły mu również szeroką popularność poza granicami ziem polskich. Artykuły jego, najczęściej opatrzone pseudonimami, publikowane były w pismach francuskich i niemieckich, informując różne środowiska europejskie o rozwoju kultury polskiej. Nazwisko L-a cieszyło się szczególnym szacunkiem w kręgach historyków i czytelników prasy w Rosji, do czego przyczyniła się, nie ukończona zresztą, obszerna recenzja „Historii państwa rosyjskiego” N. M. Karamzina, drukowana na łamach petersburskiego „Severnego archiva” w l. 1822–4. Miarą popularności L-a, często powoływanego w opracowaniach i czasopismach rosyjskich przed r. 1831, jest fakt wybrania go na członka korespondenta, rzeczywistego lub honorowego, trzech towarzystw naukowych i uczelni wyższych w Rosji – był nadto członkiem dwóch analogicznych towarzystw francuskich.

W l. 1815–7 L. redagował umiarkowanie liberalny „Tygodnik Wileński”, trzymając się jednak z dala od wileńskiego Tow. Szubrawców, których postępowe poglądy podzielał, nie aprobując rubasznego stylu ich propagandy. Do wolnomularstwa przed r. 1830 nie należał; do Tow. Patriotycznego został wciągnięty przez brata Prota w r. 1821, ale czynnej roli w nim nie odegrał; rzekoma jego kierownicza rola w wileńskim porębie węglarskim nie została dotąd udowodniona. Ani w Wilnie, ani w Warszawie L. nie miał stałych organizacyjnych powiązań z rewolucyjnym podziemiem, niczego też nie zdołało mu udowodnić śledztwo podejmowane przeciw niemu w l. 1824 i 1826. Skądinąd cały aktyw inteligenckiej młodzieży w obu miastach zapatrzony był w L-a i szukał w jego historiozoficznych tezach także wskazań na chwilę bieżącą. Popularność ta utorowała mu drogę w r. 1828 do mandatu poselskiego z pow. żelechowskiego. Na sesji sejmowej w r. 1830 L. znalazł się w szeregach opozycji; przemawiał na plenum przeciw rządowemu projektowi prawa małżeńskiego; za kulisami organizował petycje o przywrócenie jawności obrad sejmowych tudzież wolności prasy. Ruchliwość ta wyrobiła L-owi przesadną opinię zwolennika rewolucyjnych metod obrony narodowości.

Dn. 21 XI 1830 r. przedstawiciele spisku: P. Wysocki, J. Zaliwski i K. Bronikowski, przedstawili L-owi zamiar zbrojnego wybuchu. L. wysuwał różne wątpliwości, ale nie zniechęcał spiskowych; obiecywał własne poparcie i ręczył za poparcie sejmu; utwierdzał słowem rozmówców w fatalnym złudzeniu, że wystarczy postawić przywódców umiarkowanych przed faktami dokonanymi, aby poparli oni sprawę narodową. W czasie Nocy Listopadowej L. pozostał bezczynny, nie mogąc się oderwać od łoża konającego ojca. Spóźnione jego rozmowy z przywódcami opozycji sejmowej na temat utworzenia rewolucyjnej władzy nie dały wyniku. W ciągu 4 dni następnych L. usiłował przekonać prawicę o konieczności akcesu do rewolucji. Kooptowany 30 XI t. r. do Rady Administracyjnej, obrany zaocznie 1 XII prezesem klubu rewolucyjnego, posługiwał się klubem przeciwko rządowi, ale wstrzymywał też klub od obalenia rządu. Przyczynił się do tego, że konserwatyści spalili mosty za sobą i stanęli po stronie «rewolucji»; dzięki jednak temu manewrowi udało się im zatrzymać władzę z uszczerbkiem dla sprawy. Z rąk dyktatora J. Chłopickiego przyjął L. podrzędne stanowisko p.o. ministra wyznań i oświecenia, równolegle jednak montował przeciw dyktatorowi opinię publiczną. W sejmie 20 XII głosował za dyktaturą, lecz redagował także manifest sejmowy, wręcz sprzeczny z zamiarami dyktatora. Ten ostatni 11 I 1831 r. kazał aresztować L-a, grożąc mu sądem wojennym i rozstrzelaniem; zwolnił go po 24 godzinach pod naciskiem opinii publicznej. Dn. 19 I L. został obrany prezesem Tow. Patriotycznego, ale swym autorytetem wstrzymywał towarzystwo od wystąpień przeciw sejmowi. Pracował więc nad utrzymaniem jedności narodowej, nie bacząc, że prawica wykorzysta tę jedność na szkodę powstania.

Bez entuzjazmu L. wszedł 30 I 1831 r. w skład Rządu Narodowego. Jako członek, który otrzymał w sejmie najmniej kresek, znalazł się w rządzie w pozycji upośledzonej, zmuszany do brania odpowiedzialności za politykę, której nie aprobował. W Tow. Patriotycznym 29 V mówił o 2 celach powstania: odzyskaniu niepodległości i «rewolucji socjalnej», tzn. «ulepszeniu stanu wszystkich klas narodu». Jasnego programu «ulepszeń», zwłaszcza w dziedzinie agrarnej, nie posiadał. W sejmie w lutym wnosił o uchwalenie «ziemskiej dla wysłużonego wojska dotacji»; krytykował rządowy projekt oczynszowania dóbr narodowych, jako nie dający chłopom własności; sam jednak z hasłem uwłaszczenia nie wystąpił. Dwuznaczna jego pozycja: członka rządu i wodza opozycji w jednej osobie – była powodem ataków zarówno skrajnej lewicy, jak i kontrrewolucjonistów.

Rozłam w rządzie nastąpił na punkcie polityki zagranicznej. L. traktował «rewolucję polską» jako część składową ruchów wolnościowych Europy; jego pomysłem było słynne hasło «za naszą i waszą wolność», zwrócone ku rosyjskim żołnierzom. Jako zwolennik współpracy z postępowymi, choćby w umiarkowanym stopniu, nurtami społeczeństwa rosyjskiego, L. należał zapewne do inicjatorów demonstracyjnego obioru 5 historyków i literatów rosyjskich na członków Tow. Przyjaciół Nauk w kwietniu 1831 r. Nie mógł więc przystać na koncepcję A. Czartoryskiego oddania Polski w kuratelę Habsburgom. Dn. 4 VIII t. r. doszło na tym tle między L-em a prezesem rządu do ostrego spięcia, które uniemożliwiło im dalszą współpracę. Mimo to w czasie rozruchów 15 VIII L. zachował się biernie, nie biorąc pod uwagę możliwości ujęcia władzy przez lewicę. Zawiódł się, jak wielu klubistów, na gen. J. Krukowieckim i został zaskoczony upadkiem Warszawy. Dn. 8 IX t. r. pieszo, w tłumie uchodźców opuścił rodzinne miasto na zawsze. W Zakroczymiu powołany został na nominalnego już tylko ministra wyznań i oświecenia. Ostatni raz przemawiał w izbie 18 IX 1831 r. za ustanowieniem «gwiazdy wytrwałości» dla tych rodaków, którzy trwać będą w oporze przeciw zaborcy. Przekroczył granicę pruską 4 X t. r. Niekonsekwencje, których dopuścił się w toku powstania, odzwierciedlały słabość ówczesnej polskiej lewicy: narzuciła ona narodowi walkę o niepodległość, ale nie zdołała nią pokierować.

Dn. 29 X 1831 r. L. stanął w Paryżu z zamiarem poruszenia ludów Europy na rzecz sprawy polskiej. Dał się powołać do Komitetu Tymczasowego Emigracji Polskiej, utworzonego przez kaliszan, lecz już 8 XII doprowadził do jego rozbicia i sam stanął na czele Komitetu Narodowego Polskiego (KNP). Dzięki stosunkom z francuską lewicą (gen. Lafayette) ujął w swe ręce rozdział subsydiów dla napływającej na Zachód emigracji. Chcąc ją zjednoczyć pod własnym kierownictwem, przeciwstawiał się publicznemu dyskutowaniu radykalnych zasad programowych, nie zdołał jednak przeszkodzić secesji skrajnej lewicy, która 17 III 1832 r. utworzyła Tow. Demokratyczne Polskie (TDP). Tylko ułamek wychodźców zgłosił poparcie dla KNP, którego czynność stopniowo ograniczała się do ogłaszania odezw do rodaków i do różnych narodów świata. W grudniu władze francuskie wydaliły z Paryża członków KNP, co położyło kres jego istnieniu. Za pretekst posłużyła ułożona przez L-a odezwa do Rosjan, nawołująca ich do obalenia caratu. L. przestawił się na działalność konspiracyjną, przygotowując z pomocą węglarzy wyprawę partyzancką Zaliwskiego (organizacja tajna «Zemsta Ludu»). Przynależność L-a do węglarstwa bywa kwestionowana; trwalsze miały okazać się na emigracjii jego powiązania z masonerią. Z rezydencji Lafayette’a w Lagrange L. dojeżdżał do Paryża, uczestnicząc w obradach posłów, którzy chcieli odnowić sejm na emigracji.

W marcu 1833 r. policja francuska nakazała L-owi przenieść się do Tours, a w lipcu wydalono go z Francji. L. wykorzystał zarządzenie to dla demonstracji antyrządowej; przedłużył podróż swą do 6 tygodni, niektóre odcinki odbywając pieszo, i dawał się fetować po drodze przez opozycję republikańską. Osiadł na resztę życia w Brukseli, podtrzymując jednakże przez przyjaciół kontakt listowny z wszystkimi ośrodkami emigracji na Zachodzie. W kwietniu 1834 r., w związku z krwawymi rozruchami oranżystowskimi w Brukseli, władze bezpieczeństwa, chcąc pozbyć się niekiedy uciążliwych emigrantów polskich, nakazały im, wśród nich i L-owi, opuścić Belgię. Polecenie to następnie zostało odwołane. Często gościł też L. na łamach radykalnych gazet belgijskich, jak „Le Radical”, „La Voix du Peuple” (i jego kontynuatora „Le Libéral”), oraz w „Journal de la propagande démocratique et des intérêts polonais”. Był również związany dość ściśle z masonerią belgijską (loża «Les Amis de la vérité»).

W ciągu 15 lat L. pozostał ukrytym lub jawnym inspiratorem wszystkich kolejnych prób zjednoczenia emigracji wokół programu powstańczego i republikańskiego, z wyłączeniem jednakże uzależnień międzynarodowych i radykalnych programów agrarnych. W ten sposób w l. 1835–6 był formalnym kierownikiem Młodej Polski, w r. 1836 pozostawał w kontakcie z Konfederacją Narodu Polskiego, w l. 1837–44 włożył dużo wysiłku w uruchomienie Zjednoczenia Emigracji Polskiej zasiadając (1843–6) w jego komitecie. Wszystko to były ugrupowania centrowe, łączące szlacheckich demokratów, których odstręczał zarówno konserwatyzm obozu Czartoryskiego, jak i dogmatyzm TDP. Nie zniechęcony porażką Zaliwskiego, L. zawiązał w r. 1835 tajny Związek Dzieci Ludu Polskiego dla kierowania agitacją krajową. Z jego ramienia udała się do Polski grupa emisariuszy z Sz. Konarskim na czele. Także po upadku tej akcji utrzymał L. kontakty z krajem, mimo iż tamtejsza konspiracja związała się obecnie z TDP. W r. 1846 L. zgłosił akces do manifestu krakowskiego i wezwał członków Zjednoczenia, aby wstępowali do TDP.

Odmawiając uparcie przyjęcia jakiegokolwiek zasiłku, a nawet płatnych w Belgii stanowisk naukowych (powołany został w październiku 1834 r. na stanowisko profesora historii i geografii starożytnej na Wolnym Uniw. w Brukseli), ceniąc sobie nade wszystko niezależność, żył L. w ostentacyjnej abnegacji, zdany wyłącznie na zawodne dochody z wydawnictw naukowych. Własną inicjatywą, chałupniczymi metodami pracy doszedł do ogłoszenia w r. 1835 2 tomów Numismatique du Moyen-Âge, uzupełnionych w r. 1841 tomem Etudes numismatiques et archéologiques, poświęconym monetom celtyckim. Stosując do klasyfikowania monet średniowiecznych metodę typologiczną, L. przyczynił się do przekształcenia w naukę zainteresowań noszących dotąd cechy amatorskiego zbieractwa. Równie pionierski charakter nosiły prace L-a nad dziejami geografii w wiekach średnich, a w szczególności nad średniowieczną geografią arabską oraz historią kartografii aż po wiek XVIII. L. zgromadził piękny zbiór atlasów (skatalogowany przez M. Dzikowskiego) oraz map przechowywanych dziś w Bibliotece Uniwersyteckiej w Wilnie. Rezultatem badań była Géographie du Moyen Âge (1852–1857). Dzieło to uchodzi w nauce światowej do dziś za klasyczne, mimo pewnych zawartych w nim poglądów przez specjalistów obecnie odrzucanych. W zakresie nauk pomocniczych historii a także bibliografii polskiej, samotny wysiłek L-a torował drogę bardziej wyspecjalizowanym i systematyczniej pracującym następcom. Odcięty od zbiorów krajowych i od własnych notatek sprzed r. 1830, L. długi czas zaniedbywał historię ojczystą. Skreślone w r. 1836 Uwagi nad dziejami Polski i ludu jej, stanowiące oryginalną syntezę ujętą z punktu widzenia wiekowej walki między chłopami a szlachtą, ukazały się po francusku w r. 1844, po polsku zaś dopiero w 1855. Dawały one historiozoficzną podbudowę dla demokratów polskich, zmierzających do obalenia ustroju feudalnego; zbliżyły też problematykę polską do warsztatu naukowego licznych postępowych myślicieli Europy, z Marksem i Engelsem na czele. Aktualny wydźwięk miał także szkic L-a Polska odradzająca się (1836), obejmujący czasy od rozbiorów do powstania listopadowego włącznie.

Dopiero od połowy lat czterdziestych powrócił L. do pracy nad historią średniowieczną Polski, a wydawnictwo to doprowadził do końca J. K. Żupański już po śmierci autora (Polska, dzieje i rzeczy jej, 20 tomów, 1855–64). Nie była to synteza, ale zbiór niespójny zazębiających się opracowań, powstałych różnymi czasy i wielokrotnie przerabianych. Lektura odstręczająca chropawym, zawiłym stylem, obfitującym w neologizmy nie zawsze fortunne, zawierała też wiele konstrukcji wątpliwych i wręcz chybionych. Realizowała mimo to nową koncepcję historii, w której masy ludowe, ich walka o lepszy byt, ich wkład w rozwój narodu i jego kulturę stawały w centrum zainteresowania. L. popularyzował te poglądy w kolejnych wydaniach «potocznej« swej historii, docierającej do kraju począwszy od r. 1843, pt. Dzieje Polski, które stryj synowcom swoim opowiedział. Tą właśnie drogą poglądy L-a oddziaływały także na lewe skrzydło demokracji polskiej, jak również na krajowych bojowników Wiosny Ludów i powstania styczniowego. Uzasadniało to przyznawane autorowi miano patriarchy demokracji polskiej.

Wzrost rewolucyjnej fali, zapoczątkowany powstaniem krakowskim, zbliżył też L-a do międzynarodowej lewicy, która sama dawała w tej chwili poparcie sprawie niepodległości Polski. We wrześniu-listopadzie 1847 r. współuczestniczył L. w założeniu Międzynarodowego Tow. Demokratycznego, utworzonego z inicjatywy Związku Komunistów; poznał się wówczas z K. Marksem, jego wiceprezesem, i F. Engelsem. Podpis L-a figurował na programie i akcie założenia towarzystwa. Środowisko to wykorzystał dla zorganizowania obchodów rocznicowych rewolucji warszawskiej (29 XI 1847) i krakowskiej (22 II 1848), jak również obchodu ku czci dekabrystów (14 II t. r.), w którym wziął też udział M. Bakunin. W wygłoszonych wtedy przemówieniach L. ponownie dawał wyraz swej wiary w nieuchronność rewolucji socjalnej, która przyniesie Polsce niepodległość. Powoływał się na wytyczne manifestu krakowskiego, daleki więc był od komunizmu, ale na równi z Marksem uznawał wspólność interesów demokracji polskiej oraz proletariatu zachodniej Europy. Na wieść o obaleniu monarchii w Paryżu L. podpisał 27 II 1848 r., wraz z Marksem, adres do francuskiego Rządu Tymczasowego, solidaryzujący się z rewolucją. Nastąpiły wówczas represje władz belgijskich i wydalenie Marksa z Brukseli, na skutek czego zerwały się kontakty L-a z komunistami. W rewolucyjnym r. 1848 L. nie ruszył się z miejsca i pozostał bezczynny, jeśli nie liczyć paru wydanych odezw. Szybki upadek nadziei związanych z Wiosną Ludów zdawał się usprawiedliwiać jego ówczesny sceptycyzm.

Wycofując się z polityki, L. nie tracił kontaktu z licznymi korespondentami w emigracji, począwszy zaś od r. 1856 coraz częściej był nawiedzany przez przejezdnych z kraju, bądź to wiedzionych ku niemu ciekawością, bądź szukających poparcia dla ruchu politycznego, który ożywiał się w 3 zaborach. Listownego poparcia udzielił L. w r. 1855 A. Hercenowi i jego wydawnictwu „Gwiazda Polarna”, jako że był niezmiennym zwolennikiem współdziałania polskich patriotów z nurtem rewolucyjnym w Rosji. W r. 1859 wystąpił z protestem przeciw antysemickiej nagonce rozpętanej w sferach konserwatywnych Warszawy. Postępująca choroba nerek zmuszała go do zwolnienia tempa naukowej pracy. Kolekcje swe i papiery L. przekazywał partiami na rzecz Szkoły Polskiej w Batignolles i przyjaciela L. Chodźki. W r. 1857 spisał zwięzły zarys własnej działalności naukowej (Przygody w poszukiwaniach i badaniu rzeczy narodowych polskich). Wcześniejszy jego Pamiętnik z l. 1830–1 powstał na emigracji z notat spisywanych na gorąco, w czasie powstania (W. 1924, 2. wyd. w: Dzieła L-a, W. 1957 I).

W maju 1861 r. dwaj przyjaciele, S. Gałęzowski i E. Januszkiewicz zabrali schorowanego ciężko L-a z Brukseli i wbrew jego protestom wywieźli go do Paryża. Chcieli w ten sposób zapewnić mu lepszą opiekę, a zarazem, jak wówczas mówiono, zapobiec publicznemu pogodzeniu się, in articulo mortis, L-a z Kościołem, o co zabiegało jego belgijskie otoczenie. L. zmarł w Paryżu 29 V 1861 r. na trzeci dzień po wejściu do lecznicy dra Dubois. Pochowano go na cmentarzu Montmartre przy szczupłym tylko udziale rodaków. Mowy nad trumną wygłosili: L. Wołowski, robotnik Chaband i rabin Astruc. W kraju natomiast obchody żałobne poświęcone L-owi przybrały potężne rozmiary, zlewając się z nurtem manifestacji patriotyczno-kościelnych, poprzedzających powstanie styczniowe. W r. 1929 prochy L-a zostały sprowadzone do Wilna i złożone na cmentarzu na Rossie. Wiele uwagi poświęcono L-owi w literaturze pięknej. M. in. postać L-a uczynił bohaterem swego dramatu (1899) S. Wyspiański, występuje ona także w jednej ze scen „Nocy listopadowej” (1904); o L-u pisał K. Pruszyński w opowiadaniu „Gwiazda wytrwałości” (w tomie „Trzynaście opowieści” 1946).

Ikonografię L-a zestawiła H. Więckowska w nowym wyd.: L. J. Dzieła, W. 1957 I; Estreicher; Korbut; Nowy Korbut (Romantyzm), VIII; Hleb-Koszańska H., Kotwiczówna M., Bibliografia utworów J. L-a, Wr. 1952; Chrzanowski I., J. L., Kr. 1946; Informacje o L-u znaleźć można we wszystkich opracowaniach, pamiętnikach i wydawnictwach źródłowych politycznych dziejów powstania listopadowego i W. Emigracji; Podstawowe opracowanie do r. 1831: Śliwiński A., Joachim L., W. 1932; Do odcinka 1830–1 r.: Zajewski W., Walki wewnętrzne ugrupowań politycznych w powstaniu listopadowym, Gd. 1967; Do lat późniejszych: Borejsza J., W kręgu wielkich wygnańców, W. 1963; Cygler B., Działalność polityczno-społeczna J. L-a na emigracji w l. 1831–1861, Gd. 1969; Kieniewicz S., Samotnik brukselski, W. 1964; tenże, Lelewel, Moskwa 1971; Do zagadnień ideologicznych: Assorodobraj N., Kształtowanie się założeń teoretycznych historiografii J. L-a, W. 1957; Bronowski F., Idea gminowładztwa w polskiej historiografii, Ł. 1969; Serejski M., J. L., Z dziejów myśli postępowej w Polsce, W. 1953; tenże, Koncepcja historii powszechnej J. L-a, W. 1958; Ponadto: Studia Lelewelowskie, „Kwart. Hist.” T. 68: 1961 nr 4 (z. specjalny); Opracowania belgijskie: Bertrand L., Histoire de la démocratie et du socialisme en Belgique depuis 1830, Bruxelles 1906 I; Gerson J., Alexandre Gendebien. Sa vie et ses mémoires, Bruxelles 1930; Jottrand L., Ch. L. Spilthoorn. Evénements de 1848 en Belgique, Bruxelles 1872; Grün K., Die soziale Bewegung in Frankreich und Belgien. Briefe u. Studien, [b. m.] 1845; Knypers J., Les Egalitaires en Belgique. Buonarroti et ses sociétés secrètes après des documents inédits. 1824–1836, Bruxelles 1960 s. 19; – L. J., Dzieła, Pod red. M. Serejskiego, (dotąd 9 tomów); tenże, Wybór pism historycznych, Wr. 1952; tenże, Wybór pism politycznych, W. 1954; tenże, Listy do rodzeństwa pisane, Wyd. J. Żupański, P. 1879 I–II; tenże, Listy emigracyjne, I–V indeks; tenże, Géographie du Moyen-Âge, Amsterdam (fotoofsetowa reedycja); Liczne listy L-a wydane były w mniejszych zbiorach bądź w czasopismach literackich i naukowych XIX i XX w., m. in. przez Z. Celichowskiego, W. Francewa, Z. Kolankowskiego, S. Ptaszyckiego i E. Woronieckiego; – Bogate materiały, przede wszystkim oryginalne prace numizmatyczne i kartograficzne L-a znajdują się w B. Król. w Brukseli, a nadto w archiwach tego miasta: Archives de l’Hotel de Ville (Police, carton 3, Biographie de suspects), Archives Générales du Royaume (Min. de la Justice, Sûreté Publique); Niepublikowana korespondencja L-a w: B. Jag., B. Narod., B. PAN.

Stefan Kieniewicz